“Son Sovyet şairi” Boris Rıji*
Mehmet Öztek
Rus şair Boris Rıji, 8 Eylül 1974’te Rusya’nın Çelyabinsk şehrinde doğdu. Jeofizik mühendisi bir babanın ve tıp uzmanı bir annenin üç çocuğundan biri. 1980’de ailesiyle birlikte Sovyetler Birliği zamanındaki adıyla Sverdlovsk, şimdiki adıyla Yekaterinburg’a yerleşti. Eğitimli bir ailede yetişen Rıji, onlu yaşlarında şiirler yazmaya başladı, boksla şampiyonluk derecesi alacak kadar ilgilendi, jeoloji mühendisliği okudu. 17 yaşındayken evlendi, bir oğlu oldu. Rıji 7 Mayıs 2001’de “hepinizi seviyorum pislikler, hoşçakalın” notunu yazıp henüz 26 yaşındayken Yekaterinburg’da kendini asarak intihar etti ve ardında bine yakın şiir bıraktı.
Rusya’nın Ural bölgesinin önde gelen ağır sanayi ve kültür merkezi olan Yekaterinburg’daki yaşam Rıji’yi derinden etkiledi. Ergenlik döneminde yaşadığı apartmandaki kiracıların çoğunun eski mahkum olmasından dolayı suç unsurlarının işleyişiyle; hırsızların, uyuşturucu bağımlılarının dünyası ve jargonuyla tanıştı.1 Şiirlerinde bu insanlardan sıkça bahsetti, “Bu evde hırsızlar yaşadı” adlı şiirinden bir bölüm:
…Her türlüsü belanın
Eksilmedi başımızdan.
Öldürülen komşum
taşındı merdivenlerden.
Yüzlere baktım,
korku dolu yüzlere
… Ve öldüren ben değilsem-
aziz dostum, bu bir tesadüf sadece.2
Sovyet sosyalist bloğunun dağılmaya başladığı ve 90 sonrası kapitalizme geçiş döneminde (perestroyka) yaşayan, bu dönemin Rus halkında yarattığı sancılı değişimi şiirine yansıtan Rıji, genç yaşta Rus edebiyatında tanınmaya başladı ve daha kitabı yayımlanmamışken Znamya (знамя) dergisindeki şiirleriyle Rusya’nın prestijli Anti-Booker Prize ödülüne değer bulundu.
Ekonomik refah, demokrasi ve özgürlük beklentileriyle başlayan yeni dönemin Yekaterinburg’daki ilk karşılığı çok farklıydı; sokaklarda çeteler neredeyse her gün birilerini veya birbirini öldürüyordu. Sosyalist sistemin dağılması, Rıji’nin yaşadığı yıllarda sanayinin kan kaybetmesine, ekonomik bunalıma, haydutluk, kanunsuzluk, rüşvet ve aşırı yoksulluğa neden oldu. Aynı şehirden şair arkadaşı Oleg Dozmorov’un Rıji için “bir şavaşta görülebilecek kadar çok ölüm gördü, bu da onun suçluluk duymasına neden oldu, etrafında o kadar çok insan ölürken sağ kalmanın suçluluğu”3 demesi yaşadığı dönemin bir özeti gibi. Rejim değişiminin yarattığı otorite boşluğundan doğan sokaktaki sert gerçeklik Rıji şiirinin ana malzemesi oldu. Çoğunlukla aşk ve ölüm üzerine kısa, sade ve melodik şiirler yazdı. Sasha Dugdale’in deyimiyle “sarhoşlardan, uyuşturucu bağımlılarından, akşamcılardan, fahişelerden, tüccarlardan ve çöp toplayan adamlardan ilham alır”.4 Şiirlerinde sokak dilini, argoyu ve müstehcenliği kullandığı için “entelijansiya”dan tepki aldığı da olmuş.
Şiirleri İngilizce, İtalyanca, Almanca, Flemenkçe, İspanyolca ve Sırpçaya çevrildi. Yayımlanmış kitapları:
Любовь, 2000, (Aşk)
На холодном ветру, 2000, (Soğuk rüzgarda)
И всё такое…, 2001, (Ve başka şeyler)
Стихи, 2003, (Şiirler)
Оправдание жизни 2004 (Yaşama sebebi)
Типа песня, 2006, (Şarkı gibi)
в кварталах дальних и печальных, 2015
(Uzak ve üzgün semtlerde)
2009 yılında Hollanda’lı belgesel film yönetmeni Aliona van der Horst, Boris Riji’nin hayatını anlatan bir belgesel film çekti; bu belgesel film 2009’da Edinburgh ve Hollanda Film Festivalleri’nde en iyi belgesel film ödülüne değer bulundu.
Moskova Edebiyat Enstitütüsü’nde “en çok sevdiğiniz çağdaş şair” konulu bir anketi cevaplayanların yüzde 75’i Boris Rıji adını vermiş.5 Moskova’da düzenlenen şiir dinletilerinde karşılaştığım günümüz Rus şairleriyle yaptığım sohbetlerde de Rıji’nin ölümünün üzerinden 19 yıl geçmesine rağmen Rus şiirindeki etkisinin devam ettiğine yakından tanık oldum.
Boris Rıji özellikle genç kuşaklar arasında çok sevilen bir şair, son Sovyet jenerasyonunun sesi ve “son Sovyet şairi” olarak biliniyor. Alkol bağımlılığı, Yekaterinburg’daki ağır yaşam koşulları, çevresindeki insanların yaşadıkları travma ve genç yaşta gelen şöhretin karşılığını verip veremeyeceği endişesinin intiharında etkili olduğu söylense de intiharının sebebi aydınlanmış değil. Eşi Irina’nın Rıji’nin intiharı ile ilgili verdiği cevap manidar: “Ben de bilmiyorum. … Belki de bir hataydı. Belki şimdi bunun bir hata olduğunu düşünecek ama yine de yapacaktı. Kimse bu soruya cevap veremez.”6
* Türkçeye şimdiye kadar çevrilmeyen Boris Rıji’nin üç şiirini Ezgi Bıdak ile birlikte çevirdik. Şiirlerin seçimindeki önerileri için Rus şair Pavel Bıkov’a; şiir çevirilerindeki düzelti ve yardımları için Sabri Gürses’e teşekkür ederim.
1. Aleksey Purin, https://borisryzhy.com/biography
2. Boris Rıji, https://поэтика.рф/поэты/рыжий/стихи/17069/в-том-доме-жили-урки
3. Oleg Dozmorov, Aliona van der Horst’un Boris Riji adlı belgeselinden alınmıştır.
4. Sasha Dugdale, https://borisryzhy.com/about
5. Kees Verheul, https://borisryzhy.com/about
6. Irina Knyazneva, Aliona van der Horst’un Boris Riji adlı belgeselinden alınmıştır.
